Σε ένα μικρό χωριό στην όμορφη κοιλάδα Λόετσενταλ της Ελβετίας, ο Ματίας Μπέλβαλντ περπατάει στον κεντρικό δρόμο ανταλλάσσοντας χειραψίες και χαμόγελα με τους ντόπιους που συναντά στο διάβα του.

Ο Μπέλβαλντ είναι δήμαρχος, αλλά αυτό δεν είναι το χωριό του. Πριν από δύο μήνες, το σπίτι του, πέντε χλμ. μακριά, στο Μπλάτεν, σβήστηκε από τον χάρτη όταν μέρος του βουνού και του παγετώνα κατέρρευσε στην κοιλάδα.

Οι 300 κάτοικοι του χωριού ήταν ενήμεροι και είχαν εκκενώσει τις οικίες τους μέρες νωρίτερα, όταν οι γεωλόγοι προειδοποίησαν ότι το βουνό ήταν ολοένα και πιο ασταθές. Όμως έχασαν όλα τα άλλα: τα σπίτια τους, την εκκλησία τους, τα ξενοδοχεία τους και τα αγροκτήματά τους.

Ο Λούκας Κάλμπερματεν έχασε το ξενοδοχείο που ανήκε στην οικογένειά του για τρεις γενιές. «Η αίσθηση του χωριού, όλα τα μικρά σοκάκια μέσα από τα σπίτια, η εκκλησία, οι αναμνήσεις που είχες όταν έπαιζες εκεί ως παιδί… όλα αυτά έχουν χαθεί».

Σήμερα, ζει σε ένα προσωρινό κατάλυμα στο χωριό Βίλερ. Ο Μπέλβαλντ διατηρεί επίσης ένα προσωρινό γραφείο εκεί, όπου επιβλέπει την τεράστια επιχείρηση καθαρισμού του Μπλάτεν και την ανοικοδόμησή του.

Τα καλά νέα είναι ότι πιστεύει ότι το χωριό μπορεί να αποκατασταθεί μέχρι το 2028, με τα πρώτα νέα σπίτια να είναι έτοιμα μέχρι το 2029. Αλλά αυτό θα έχει ένα υψηλό τίμημα. Η ανοικοδόμηση του οικισμού εκτιμάται ότι θα κοστίσει εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια, ίσως και 1 εκατομμύριο δολάρια ανά κάτοικο.

Οι έρανοι που οργανώθηκαν συγκέντρωσαν γρήγορα εκατομμύρια ελβετικά φράγκα για να βοηθήσουν όσους είχαν χάσει τα σπίτια τους. Η ομοσπονδιακή κυβέρνηση και το καντόνι υποσχέθηκαν επίσης οικονομική υποστήριξη. Αλλά κάποιοι στην Ελβετία αναρωτιούνται: αξίζει τον κόπο;

Η καταστροφή συγκλόνισε την Ελβετία, καθώς τα δύο τρίτα της χώρας είναι ορεινά και οι κλιματολόγοι προειδοποιούν ότι οι παγετώνες που λιώνουν καθώς αυξάνεται η παγκόσμια θερμοκρασία καθιστούν όλο και πιο πιθανές τις κατολισθήσεις. Η προστασία αυτών των περιοχών θα είναι δαπανηρή.

Η Ελβετία δαπανά σχεδόν 500 εκατομμύρια δολάρια ετησίως σε προστατευτικές δομές, αλλά μια έκθεση που εκπονήθηκε το 2007 για το ελβετικό κοινοβούλιο υπέδειξε ότι η πραγματική προστασία από φυσικούς κινδύνους θα μπορούσε να κοστίσει έξι φορές περισσότερο.

Είναι αυτή μια αξιόλογη επένδυση; Ή μήπως θα έπρεπε η χώρα – και οι κάτοικοι – να εξετάσουν πραγματικά την επώδυνη επιλογή της εγκατάλειψης ορισμένων από τα χωριά τους;

Ελβετική ταυτότητα

Οι Άλπεις αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ελβετικής ταυτότητας. Κάθε κοιλάδα, όπως η Λόετσενταλ, έχει τη δική της παράδοση. Ο Κάλμπερματεν συνήθιζε να υπερηφανεύεται στο ξενοδοχείο του όταν έδειχνε στους επισκέπτες τα αρχαία ξύλινα σπίτια στο Μπλάτεν. Μερικές φορές τους μάθαινε μερικές λέξεις από τη Λέετσχαερ, την τοπική διάλεκτο.

Η απώλεια του Μπλάτεν, και η προοπτική να χαθούν κι άλλα χωριά σαν αυτό, κάνει πολλούς Ελβετούς να φοβούνται ότι πολλές από αυτές τις αλπικές παραδόσεις θα μπορούσαν να εξαφανιστούν.

Σήμερα, το Μπλάτεν βρίσκεται κάτω από εκατομμύρια κυβικά μέτρα βράχου, λάσπης και πάγου. Από πάνω, το βουνό παραμένει ασταθές.

Όταν εκκένωσαν τον οικισμό, οι κάτοικοι του Μπλάτεν, με τα σπίτια τους να στέκονται εκεί για αιώνες, πίστευαν ότι επρόκειτο για ένα καθαρά προληπτικό μέτρο και ότι σύντομα θα επέστρεφαν πίσω.

Ο Φερνάντο Λένερ, ένας συνταξιούχος επιχειρηματίας, λέει ότι κανείς δεν περίμενε την κλίμακα της καταστροφής: «Ξέραμε ότι θα γινόταν κατολίσθηση… Αλλά ήταν απλά απίστευτο. Δεν θα φανταζόμουν ποτέ ότι θα συνέβαινε τόσο γρήγορα. Και εκείνη την έκρηξη, όταν ο παγετώνας και η κατολίσθηση κατέρρευσαν στην κοιλάδα, δεν θα την ξεχάσω ποτέ. Η γη σείστηκε.»

Κατολισθήσεις πιο συχνές και απρόβλεπτες

Οι κάτοικοι του Μπλάτεν, που επιθυμούν να επιστρέψουν στα σπίτια τους το συντομότερο δυνατό, δεν θέλουν να συζητούν για κλιματική αλλαγή. Επισημαίνουν ότι οι Άλπεις ήταν πάντα επικίνδυνες και περιγράφουν την καταστροφή ως κάτι που συμβαίνει μια φορά στη χιλιετία.

Όμως οι κλιματολόγοι λένε ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη καθιστά την ζωή στις Άλπεις ακόμη πιο επικίνδυνη. Ο Ματίας Χους, ειδικός ερευνητής παγετώνων στο Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Ζυρίχης, καθώς και η ομάδα παρακολούθησης παγετώνων Glamos, υποστηρίζουν ότι η κλιματική αλλαγή ήταν ένας παράγοντας που έπαιξε ρόλο στην καταστροφή του Μπλάτεν.

«Η τήξη του μόνιμα παγωμένου εδάφους σε πολύ μεγάλο υψόμετρο οδήγησε στην κατάρρευση του υπερκείμενου στρώματος», εξηγεί ο Χους. Παραδέχεται ότι οι γεωλογικές αλλαγές που δεν σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή έπαιξαν επίσης ρόλο, αλλά επισημαίνει ότι οι παγετώνες και το μόνιμα παγωμένο έδαφος είναι βασικοί σταθεροποιητικοί παράγοντες στις Άλπεις, οι οποίοι τεκμηριωμένα επηρεάζονται από την άνοδο της παγκόσμιας θερμοκρασίας.

«Δεν είναι η πρώτη φορά που βλέπουμε μεγάλες κατολισθήσεις στις Άλπεις», λέει ο Χους. «Νομίζω όμως ότι αυτό που θα πρέπει να μας ανησυχεί είναι ότι αυτά τα γεγονότα θα γίνονται όλο και πιο συχνά, όλο και πιο απρόβλεπτα».

Μια μελέτη του Νοεμβρίου 2024 από το Ελβετικό Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Ερευνών, η οποία εξέτασε τρεις δεκαετίες βιβλιογραφίας, κατέληξε ότι η κλιματική αλλαγή μεταμορφώνει ραγδαία τα ορεινά περιβάλλοντα, αλλάζοντας τη συχνότητα, τη δυναμική συμπεριφορά και το μέγεθος των κινήσεων των αλπικών μαζών, αν και η ποσοτικοποίηση του ακριβούς αντίκτυπου της κλιματικής αλλαγής παραμένει δύσκολη.

Περισσότερα χωριά, περισσότερες εκκενώσεις

Το Γκραουμπύντεν είναι μια δημοφιλής περιοχή αναψυχής στην Ελβετία, που προσελκύει σκιέρ και πεζοπόρους για την ανέγγιχτη φύση της, την αλπική θέα και τα όμορφα χωριά της.

Οι Χειμερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες έχουν φιλοξενηθεί στην περιοχή δύο φορές, ενώ το Νταβός φιλοξενεί κάθε χρόνο παγκόσμιους ηγέτες για το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ.

Ένα χωριό στο Γκράουμπύντεν όμως έχει μια διαφορετική ιστορία. Το Μπριέντζ εκκενώθηκε πριν από δύο χρόνια περίπου λόγω ενδείξεων επικίνδυνης αστάθειας του παρακείμενου βουνού.

Οι κάτοικοί του δεν έχουν ακόμη καταφέρει να επιστρέψουν και τον Ιούλιο οι έντονες βροχοπτώσεις σε όλη την Ελβετία οδήγησαν τους γεωλόγους να προειδοποιήσουν για μια επικείμενη κατολίσθηση.

Σε άλλο σημείο της ελβετικής επικράτειας, στην περιοχή Μπερνέζε Όμπερλαντ, μια βραχώδης επιφάνεια αποσταθεροποιήθηκε, απειλώντας το χωριό. Οι κάτοικοι έχουν στη διάθεσή τους σχέδιο εκκένωσης, εφόσον χρειαστεί.

Άλλες καταστροφές έχουν στοιχίσει ακόμη και ανθρώπινες ζωές. Το 2017, μια τεράστια κατολίσθηση βράχου κοντά στο χωριό Μπόντοσκότωσεοκτώ πεζοπόρους. Έκτοτε, το χωριό έχει ανοικοδομηθεί, με κόστος 64 εκατομμύρια δολάρια.

Ασφαλώς, δεν κινδυνεύουν όλα τα αλπικά χωριά, όμως η φαινομενικά απρόβλεπτη κατάσταση προκαλεί τεράστια ανησυχία.

Ο προβληματισμός

Μετά την καταστροφή στο Μπλάτεν, υπήρξε φυσιολογικά μια τεράστια έκρηξη συμπάθειας. Όμως το τεράστιο κόστος της ανοικοδόμησης συνοδεύτηκε και από αμφιβολίες.

Ένα κύριο άρθρο στην έγκυρη εφημερίδα “Neue Zürcher Zeitung” αμφισβήτησε το παραδοσιακό – και συνταγματικό – μοντέλο κατανομής πλούτου της Ελβετίας, το οποίο εισπράττει φορολογικά έσοδα από τα αστικά κέντρα για να υποστηρίξει απομακρυσμένες ορεινές κοινότητες.

Το άρθρο περιέγραφε τους Ελβετούς πολιτικούς ως «παγιδευμένους σε μια παγίδα ενσυναίσθησης», προσθέτοντας ότι «επειδή τέτοια περιστατικά γίνονται όλο και πιο συχνά λόγω της κλιματικής αλλαγής, κλονίζουν την προθυμία των ανθρώπων να πληρώνουν για τον «μύθο των Άλπεων», ο οποίος διαμορφώνει την ταυτότητα του έθνους». Μάλιστα πρότεινε στους ανθρώπους που ζουν σε επικίνδυνες περιοχές των Άλπεων να εξετάσουν το ενδεχόμενο μετεγκατάστασης.

Η εφημερίδα δεν ήταν η πρώτη που αμφισβήτησε το κόστος διάσωσης κάθε αλπικής κοινότητας, όμως ο τόνος της εξόργισε πολλούς. Μπορεί τα τρία τέταρτα των πολιτών να ζουν σε αστικές περιοχές, όμως οι περισσότεροι έχουν ισχυρούς οικογενειακούς δεσμούς με τα βουνά.

Η Ελβετία μπορεί να είναι πλέον μια πλούσια, ιδιαίτερα ανεπτυγμένη χώρα υψηλής τεχνολογίας, αλλά η ιστορία της είναι αγροτική, σημαδεμένη από τη φτώχεια και τις σκληρές συνθήκες διαβίωσης. Ο λιμός τον 19ο αιώνα προκάλεσε κύματα μετανάστευσης. Αν ρωτήσεις έναν Ελβετό που ζει εδώ και δεκαετίες στη Ζυρίχη ή τη Γενεύη, ή ακόμα και στη Νέα Υόρκη, πού βρίσκεται η κατοικία του, για πολλούς, η απάντηση θα είναι το χωριό στο οποίο γεννήθηκαν.

Ο Κάλμπερματεν εξηγεί τη λέξη “heimat” που έχει τεράστια σημασία στην Ελβετία: «Είναι όταν κλείνεις τα μάτια σου και σκέφτεσαι τι έκανες ως παιδί, το μέρος που έζησες ως παιδί. Είναι μια λέξη πολύ μεγαλύτερη από το σπίτι». Για τον ξενοδόχο και την οικογένειά του, το “heimat” είναι η κοιλάδα όπου οι άνθρωποι μιλούν τη διάλεκτο Λέετσχαρ και αν αυτές οι κοιλάδες ερημώσουν θα μπορούσαν να χαθούν και άλλες πτυχές της μοναδικής αυτής ορεινής κουλτούρας.

Ο Κάλμπερματεν επισημαίνει το παράδειγμα ορισμένων περιοχών της βόρειας Ιταλίας όπου έχει συμβεί αυτή η πολιτισμική απώλεια. «Τώρα υπάρχουν μόνο εγκαταλελειμμένα χωριά, άδεια σπίτια και λύκοι. Το θέλουμε αυτό;»

Για πολλούς, η απάντηση είναι όχι: Μια δημοσκόπηση από το ερευνητικό ινστιτούτο Sotomo ρώτησε 2.790 άτομα τι εκτιμούν περισσότερο στη χώρα τους. Η πιο συνηθισμένη απάντηση; Το όμορφο αλπικό μας τοπίο και τη σταθερότητά μας. Όμωςη δημοσκόπηση δεν ρωτούσε ποιο τίμημα ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν.

Δαμάζοντας τα βουνά

Ο Μπόρις Πρέβισιτς, διευθυντής του Ινστιτούτου Πολιτισμού των Άλπεων του Πανεπιστημίου της Λουκέρνης, λέει ότι πολλοί Ελβετοί, τουλάχιστον στις πόλεις, είχαν αρχίσει να πιστεύουν ότι είχαν εξημερώσει το αλπικό περιβάλλον.

Οι σιδηρόδρομοι, οι σήραγγες, τα τελεφερίκ και τα ψηλά αλπικά περάσματα της Ελβετίας είναι αριστουργήματα μηχανικής που συνδέουν τις αλπικές κοινότητες. Αλλά τώρα, εν μέρει λόγω της κλιματικής αλλαγής, υποστηρίζει ότι αυτή η εμπιστοσύνη έχει χαθεί. «Πιστεύαμε ότι μπορούσαμε να καταφέρουμε τα πάντα. Τώρα νομίζω ότι βρισκόμαστε στο σημείο μηδέν όσον αφορά τις υποδομές».

«Το να πολεμάμε σημαίνει ότι πρέπει να είμαστε πιο προετοιμασμένοι. Αλλά πρέπει να είμαστε και πιο ευέλικτοι. Πρέπει πάντα να εξετάζουμε και την εκκένωση, γιατί στο τέλος της ημέρας είναι ξεκάθαρο ότι δεν μπορείς να συγκρατήσεις ολόκληρο το βουνό», καταλήγει ο Πρέβισιτς.